Pasja czy pracoholizm

Blog talents

Być może czasem zastanawiasz się „Czy jestem uzależniony/uzależniona od pracy?”

1. Skoro spędzam w pracy więcej czasu niż w domu.

2. Wielogodzinna praca sprawia mi satysfakcję.

3. Odczuwam nieodpartą potrzebę dokończenia zadania, bez względu na długość poświęconego czasu, czy konsekwencje, na przykład związane z zaniedbaniem obowiązków rodzinnych lub własnego zdrowia.

Czy to oznacza, że jesteś ofiarą pracoholizmu?

Odpowiedź, jaką udzielają psychologowie zajmujący się tym zagadnieniem, brzmi: NIE! Występowanie wyżej opisanych „objawów” nie stanowi wystarczających przesłanek do postawienia takiej diagnozy.

W dalszej części artykułu, opiszę czym jest pracoholizm i czym różni się od pasji pracy, jak można go zdiagnozować i jak sobie z nim radzić.

Czym jest pracoholizm?

Odpowiedź na tak postawione pytanie nie jest prosta. Dowodem na to niech będzie fakt, że do tej pory w żadnej stosowanej powszechnie klasyfikacji zaburzeń psychicznych nie opisano kryteriów diagnostycznych takiego zaburzenia, choć prawie wszyscy zgadzają się, że „coś” takiego istnieje.

Klinicyści potrafią na podstawie obowiązujących kryteriów stwierdzić, że ktoś jest uzależniony od alkoholu, najróżniejszych substancji psychoaktywnych, nikotyny, a nawet patologicznego hazardu. Jeśli zaś chodzi o precyzyjne zdiagnozowanie pracoholizmu, brakuje jednoznaczności. Choć często przywołuje się definicję Wayne’ Oatesa, amerykańskiego pastora i psychologa, który w latach 70. określił to zjawisko jako „zaburzenie równowagi między pracą a innymi sferami życia, utratę kontroli nad własnym zachowaniem na skutek psychologicznego przymusu jej wykonywania” (Oates, 1971), taki uproszczony mechanizm uzależnienia jest kwestionowany przez część ekspertów.

Od czego zacząć?

Na kanwie tych niejasności interpretacyjnych w sposobie definiowania zaburzenia, postanowiono najpierw definitywnie rozdzielić pojęcie „zaangażowania w pracę” zwanej pasją pracy (work enthusiasm) od „zapracowania” definiowanego jako pracoholizm (workaholism).

Zdaniem badaczy, wskazane na początku mojego artykułu elementy pracy: duża liczba godzin w pracy, pozytywne emocje związane z pracą, czy nierównowaga między życiem prywatnym i zawodowym, mogą stanowić objawy zdrowego zaangażowania w pracę. Nie opisują jednak zjawiska, które nazywamy uzależnieniem od pracy. Większość psychologów zgadza się bowiem, że pracoholizm jest wyraźnie patologiczną formą i powinien być odróżniany od pozytywnej pasji pracy (intensywnego zaangażowania w pracę).

Czym jest pasja pracy (work enthusiasm)?

Przyjmuje się, że jest zdrową (lub inaczej harmonijną) formą wysokiego zaangażowania w pracę, związaną z pozytywnym stanem umysłu, wynikającym z autonomicznego wykonywania czynności w pracy przez pracownika motywowanego wewnętrznie. Charakteryzuje się energią, koncentracją, zapałem, wytrwałością i zaabsorbowaniem. Pasjonaci pracy, w odróżnieniu od pracoholików, są obciążeni, ale nie przeciążeni pracą. Mimo czasowo niezwykle angażującej aktywności zawodowej, potrafią, świadomie ją przerwać i skierować uwagę na inne obszary życia. Są, więc w stanie zapewnić sobie harmonijne funkcjonowanie zarówno w życiu zawodowym, prywatnym jak i społecznym. Praca nie dominuje całkowicie nad innymi obszarami ich życia.

Inną formą zaangażowania w pracę, może być zapracowanie sytuacyjne, zwane pseudopracoholizmem. To przejściowa postać zapracowania, wynikająca z wystąpienia jakiegoś krytycznego zdarzenia w życiu. Śmierć w rodzinie, rozwód, niekorzystna sytuacja materialna, czy inne stresujące wydarzenie, które może spowodować potrzebę „zapracowania” w celu odsunięcia myśli o zewnętrznym nieprzyjemnym zdarzeniu. Presja takiej pracy, trwa tak długo jak człowiek podlega odziaływaniu trudnych wydarzeń, a następnie zanika.

Patologie zachowań w pracy.

Obsesja/kompulsja pracy, przejawia się obsesyjnym myśleniem o pracy i nieodpartej potrzebie zajmowania się pracą na poziomie czynności i zachowań (kompulsje). Taki wewnętrzny przymus znajduje się poza kontrolą człowieka, nie daje się opanować i wyregulować, wiąże się z zaniedbywaniem innych czynności życiowych, co może się odbijać na zdrowiu fizycznym i psychicznym. W odróżnieniu od pasjonatów pracy, osoby obsesyjnie zaangażowane w pracę są nią przeciążone. Ich styl pracy, oparty na przymusie, można poznać po: ciągłym zapracowaniu, fazach przymusu pracowania i jej wyraźnego unikania, stałej potrzebie zmiany aktywności w związku z trudnościami w koncentracji, nadmiernej koncentracji na detalach i pedantycznej szczegółowości przynoszącej im satysfakcję, obsesyjnej chęci pomagania innym w pracy.

Uzależnienie od pracy (workaholism).

Zgodnie z modelem work craving, „przejawia się w obsesyjno-kompulsyjnym stylu pracy, dążeniu do nierealistycznych, perfekcjonistycznych standardów w celu nadmiernego kompensowania niskiego poczucia własnej wartości oraz unikania/redukowania emocji negatywnych i emocjonalnej pustki.” (Wojdyło, 2016). Głównym kryterium, które odróżnia osoby zdrowe od tak uzależnionych, jest brak umiejętności wyłączenia się z pracy, nawet na poziomie myśli, wyobrażeń czy w czasie wolnym i podczas urlopu oraz stałe wykorzystywanie zapracowywania się do zastępczego radzenia sobie z trudnościami w regulowaniu emocji i stresu. Praca osoby uzależnionej od pracy, staje się więc wymówką i zwykłym sposobem „zapracowywania” problemów. Osoby uzależnione, czują się stale niezadowolone z wyników swojej pracy, czują się chronicznie przeciążone i doświadczają ciągłego stresu, co prowadzi do psychofizycznego wyczerpania.

W takim ujęciu pracoholizm, składa się z czterech głównych komponentów.

1. Obsesyjno-kompulsyjne pożądanie pracy. Uporczywe pragnienie i obsesyjna chęć stałego zajmowania się pracą, przejawiająca się w uporczywym myśleniu o niej i natrętnym, niedającym się pohamować zaangażowaniu się w nią, także w czasie wolnym.

2. Kompensowanie niskiego poczucia własnej wartości poprzez zapracowywanie się. Podnoszenie niskiego poczucia własnej wartości, poprzez dążenie do perfekcyjnej realizacji, nierealistycznych standardów. To przekonanie, że jest się tyle wartym ile praca, którą się wykonuje.

3. Unikanie/redukcja emocji negatywnych poprzez zapracowywanie się. Osiąganie emocjonalnej ulgi – redukowanie emocji negatywnych (lęku, zdenerwowania, poczucia winy, przygnębienia), a także zmęczenia i wyczerpania, poprzez obsesyjno-kompulsyjne angażowanie się w dążenie do realizowania za wszelką cenę, wygórowanych standardów i oczekiwań.

4. Neurotyczny perfekcjonizm. Tendencją do zadręczania się niepowodzeniami w osiąganiu nierealistyczne wysokich standardów i obarczaniu się winą za porażki, które traktowane są przez pracoholika jako wskaźnik potwierdzający jego nieudolność. To błędne koło w jakie wpada osoba uzależniona od pracy. Im bowiem więcej niepowodzeń, tym ambitniejsze zadania sobie stawia, aby udowodnić sobie i innym swoją wartość. Z kolei im więcej wygórowanych oczekiwań sobie stawia, tym więcej porażek doznaje, i tak dalej.

Naukowy pomiar uzależnienia od pracy.

Jak już wspomniałem wcześniej, nie przyjęto jak do tej pory jednoznacznych klinicznych kryteriów tego zaburzenia. Możemy więc raczej mówić o syndromie pracoholizmu, a więc zespole objawów behawioralnych i poznawczych, niż o precyzyjnych kryteriach diagnostycznych tego zaburzenia.

Każdy z nas, mając wgląd w swoje emocje i motywacje, może spróbować ocenić, na ile spełnia wymienione wyżej kryteria tego syndromu. Znając przytoczone powyżej definicje i opisy może określić, czy styl pracy jaki prezentuje, wynika raczej z pasji pracy, czy może dostrzega już pierwsze oznaki pracoholizmu. Taka autoanaliza może zachęcić do bardziej pogłębionej diagnozy przez specjalistę. Psychologowie dysponują narzędziami, którymi są w stanie dokonać precyzyjnego pomiaru uzależnienia od pracy według przyjętego modelu.

Czy pracoholizm można leczyć?

Dobra wiadomość jest taka, że jak każdy „holizm”, tak.

To co może stanowić wyzwanie, to wielowymiarowość tego zaburzenia.

Jest to bowiem: (1) pewien wzorzec zachowań, który może utrudniać kontakty z innymi ludźmi (szef pracoholik zwykle jest nieprzyjemny dla współpracowników, wiecznie niezadowolony z wyników i sposobu pracy swoich podwładnych), (2) związany z zaburzonym sposobem radzenia sobie ze stresem i emocjami i (3|) dość często wynikający z zaburzeń osobowości (osobowość narcystyczna lub obsesyjno-kompulsyjna).

Dlatego w przypadku stwierdzenia uzależnienia od pracy, niezbędna może się okazać psychoterapia, przeprowadzona przez specjalistę.

Opisane są również w literaturze działania interwencyjne dotyczące pracoholizmu w podziale na fazę, źródło i poziom oddziaływania prewencji (zakład pracy, rodzina i poziom indywidualny), których zastosowanie może uchronić przez takim uzależnieniem i jego skutkami.

Marek Gliwny